Hiện nay, đất nước ta đang bước vào giai đoạn đẩy nhanh và mạnh quá tŕnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Với bối cảnh đó, yêu cầu nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là thể lực và trí lực cho công nhân là vấn đề có ư nghĩa quan trọng, góp phần làm cho đất nước phát triển theo đúng định hướng đă đề ra.  Để có một nguồn nhân lực mạnh về lượng và chất th́ đ̣i hỏi chất lượng đời sống vật chất và tinh thần của công nhân phải được đảm bảo.Việc chăm lo đời sống, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng cho công nhân mang lại nhiều ư nghĩa thiết thực trong quá tŕnh xây dựng giai cấp công  nhân Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh CNH-HĐH đất nước, góp phần tạo sự đoàn kết, gắn bó, động viên công nhân hăng hái thi đua lao động sản xuất.

Một số yếu tố tác động đến chất lượng sống của công nhân hiện nay

Chính sách tiền lương

Mức lương tối thiểu của công nhân hiện nay vẫn quá thấp, kể cả trong các doanh nghiệp nhà nước hay ngoài nhà nước. Mặc dù mức lương tối thiểu ở nước ta luôn được điều chỉnh nhưng vẫn chưa theo kịp sự trượt giá và mức độ tăng trưởng kinh tế. Theo kết quả khảo sát của Viện Công nhân và Công đoàn công bố cho thấy năm 2015, lương tối thiểu (LTT) chỉ mới bảo đảm từ 78% đến 83% mức sống tối thiểu của người lao động.. Trên thực tế nhiều doanh nghiệp FDI trả lương theo thời gian, chỉ trả lương cho NLĐ theo hợp đồng cao hơn khoảng 10 – 12% mức TLTT vùng. Tuy nhiên, thực tế đang diễn ra tại nhiều doanh nghiệp cho thấy công nhân đang sống dưới mức tối thiểu. Nhiều doanh nghiệp, công nhân phải thường xuyên tăng ca, làm việc từ 10 đến 12 giờ mỗi ngày để có mức thu nhập tạm đủ để tồn tại. V́ vậy, tiền lương thực tế của người công nhân chưa góp phần nâng cao chất lượng nguồn lực công nghiệp. Điều này lư giải v́ sao đ́nh công vẫn là một hiện tượng thường xuyên diễn ra ở các khu công nghiệp.

Lương thấp khó đảm bảo tái tạo sức lao động, đồng thời chưa kích thích công nhân có những t́m ṭi, sáng tạo, nhiệt t́nh; thậm chí c̣n tạo ra tâm lư đối phó, tính ỳ trong lao động của họ. Nhất là công nhân trong khu vực doanh nghiệp tư nhân chịu nhiều thiệt  tḥi và rủi ro do quy mô sản xuất nhỏ, t́nh trạng sản xuất không ổn định, hiệu quả sản xuất kinh doanh thấp, quan hệ lao động chưa được thiết lập đầy đủ, nên tiền công của công nhân thường không theo qui định của nhà nước,họ c̣n không được hưởng các chế độ bảo hiểm bắt buộc mà nhà nước quy định.

Về bữa ăn ca của công nhân lao động và an toàn thực phẩm

Theo khảo sát của Viện Dinh dưỡng quốc gia năm 2014 th́ khẩu phần ăn hay bữa ăn của công nhân không chỉ thiếu chất, không đảm bảo đủ dinh dưỡng cho cơ thể người lao động phục hồi năng lượng làm việc, mà c̣n tồn dư không ít loại hóa chất độc hại và nguy hiểm. Trong thành phần bữa ăn chỉ có 12% protein, 16% chất béo, c̣n lại 72% là các chất bột đường như gạo, khoai... Đặc biệt, việc sử dụng không ít thực phẩm không rơ nguồn gốc, chưa qua chế biến, c̣n nhiều dư lượng hóa chất bảo vệ thực vật cũng là một vấn đề đáng báo động. Riêng trong tháng 10 năm 2014, trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh đă có hai cuộc ngừng việc mà nguyên nhân v́ chất lượng bữa ăn quá kém.

 Do chưa có quy định bắt buộc về năng lượng, hàm lượng các chất dinh dưỡng trong bữa ăn ca, nên nhiều doanh nghiệp phó mặc cho các cơ sở cung cấp suất ăn, dẫn đến t́nh trạng chế độ dinh dưỡng bữa ăn cacủa công nhân tại các khu công nghiệp, khu chế xuất không bảo đảm về năng lượng, dinh dưỡng, mất an toàn vệ sinh thực phẩm kéo dài.

Chính sách chăm sóc sức khỏe cho công nhân

Theo kết quả khảo sát của Viện Công nhân và Công đoàn năm 2014 trong 160 doanh nghiệp được khảo sát th́ chỉ có 55,8% số doanh nghiệp có tổ chức khám sức khỏe định kỳ cho công nhân tuy nhiên chất lượng vẫn c̣n nhiều hạn chế. Công việc nặng nhọc, thường xuyên tăng ca nhưng đồng lương ít ỏi lại không được chăm sóc sức khỏe đầy đủ nên không ít công nhân, người lao động dễ bị kiệt sức. T́nh trạng này đang phổ biến trong các doanh nghiệp, nhà máy, nhất là những doanh nghiệp có nhiều yếu tố ảnh hưởng môi trường về tiếng ồn, khói bụi, hóa chất…

Chính sách nhà ở

Những năm gần đây, lực lượng lao động trong khu công nghiệp gia tăng mạnh mẽ gắn liền với sự gia tăng của các khu công nghiệp thành lập mới và mở rộng, các dự án hoạt động trong khu công nghiệp.Sự gia tăng nhanh về số lượng lao động tại các khu công nghiệp đă làm nảy sinh nhiều vấn đề bức xúc mà cụ thể là vấn đề nhà ở cho công nhân có mức thu nhập thấp. Thu nhập quá thấp cộng với sự bấp bênh trong việc làm đă khiến người công nhân khó hiện thực hóa nhu cầu nhà ở của ḿnh.

Đây là vấn đề khá bức bách đặt ra đối với các địa phương khi tiến hành phát triển các khu công nghiệp. T́nh trạng hàng trăm ngh́n công nhân nhập cư làm việc trong các khu công nghiệp chưa có nhà ở trở thành phổ biến đă và đang làm nảy sinh nhiều vấn đề xă hội phức tạp không những cho bản thân người công nhân nhập cư, mà cả các địa phương nơi có khu công nghiệp, nhất là các địa phương có nhiều khu công nghiệp tập trung tại các tỉnh Đồng Nai, B́nh Dương, Thành phố Hồ Chí Minh… Theo số liệu khảo sát,  B́nh Dương mới chỉ đảm bảo nhà cho 15% số lao động, Đồng Nai: 6,5%, Thành phố Hồ Chí Minh: 4%. Hiện nay, nhiều địa phương mới chỉ có dự kiến quy hoạch phát triển nhà ở cho người lao động trong các khu công nghiệp, nhưng chưa có định hướng rơ và có chính sách ưu đăi đầu tư xây dựng nhà ở cho người lao động.

Số lao động nhập cư thường phải thuê nhà trọ ở khu vực xung quanh khu công nghiệp để cư trú với chất lượng thấp, không đảm bảo điều kiện vệ sinh và điều kiện sống tối thiểu. Điều này đang ảnh hưởng lớn đến sức khỏe của người lao động nhập cư và vấn đề vệ sinh môi trường sống của những khu vực xung quanh khu công nghiệp. Với mức thu nhập thấp và điều kiện nhà ở khó khăn hiện nay, người lao động rất thiếu điều kiện để thoả măn nhu cầu vui chơi, giải trí, thể thao, nghỉ ngơi, học tập, giao lưu t́nh cảm. Đặc biệt, trong các khu công nghiệp có số lao động nữ nhiều, vấn đề hôn nhân và gia đ́nh trở nên bức xúc nhưng chưa được các doanh nghiệp, cơ quan, đoàn thể quan tâm thỏa đáng. Do vậy, việc xây dựng nhà lưu trú công nhân nhằm nâng cao mức sống, đảm bảo các tiện ích công cộng, sinh hoạt văn hóa giải trí cơ bản là cần thiết.

Chính sách phúc lợi xă hội

Bảo hiểm xă hội, trợ cấp xă hội, bảo hiểm y tế, tạo việc làm, trợ cấp thất nghiệp, trợ cấp ốm đau, thai sản…là những vấn đề cơ bản mà an sinh xă hội cần giải quyết đối với công nhân. Tuy nhiên, công nhân ở các khu công nghiệp, khu chế xuất làm việc trong các doanh nghiệp ngoài nhà nước thường không được hưởng chế độ này là do chủ doanh nghiệp thường trốn tránh đóng bảo hiểm xă hội hay công nhân không muốn tham gia bảo hiểm xă hội do lo ngại thu nhập sẽ thấp hơn.

T́nh trạng bấp bênh trong chính sách bảo hiểm xă hội của công nhân dẫn đến sự bất cập trong chính sách trợ cấp ốm đau, thất nghiệp, thai sản cho công nhân. Đối với khu vực doanh nghiệp ngoài quốc doanh, phần lớn lao động nữ nghỉ thai sản nhưng không được hưởng hoặc ít được quan tâm đến chế độ thai sản. Người lao động ốm đau cũng không được chế độ thăm hỏi, trợ cấp do nguồn kinh phí thực hiện chế độ này chủ yếu được trích từ quỹ bảo hiểm xă hội nhưng người công nhân lại không tham gia đóng quỹ.

Phần lớn công nhân khi rơi vào t́nh trạng thất nghiệp hoặc không có việc làm thường xuyên đều không được nhận trợ cấp thất nghiệp. Có thể nói sự vi phạm về quyền lợi người lao động ở các khu công nghiệp khiến người lao động ít thiết tha gắn bó lâu dài với người sử dụng lao động, với các khu công nghiệp. Đời sống người công nhân v́ vậy ngày càng bấp bênh, khó khăn. Những cuộc đ́nh công, băi công của công nhân ở các khu công nghiệp vẫn liên tục xảy ra, làm cho việc quản lư lao động hiện nay gặp thêm những khó khăn. Cần có tiếng nói và nâng cao vai tṛ của tổ chức Công đoàn trong việc chăm lo, bảo vệ lợi ích người lao động cũng như tham gia cùng với nhà nước quản lư người lao động ở các khu công nghiệp.

Một số giải pháp nâng cao chất lượng cuộc sống của công nhân

Nhà ở là vấn đề người lao động quan tâm, cụ thể họ lo lắng về chi phí thuê nhà tăng nhanh, chất lượng nhà ở và không gian quá chật hẹp. V́ vậy, cần nhiều dự án nhà ở cho công nhân tại các khu công nghiệp dựa trên quỹ đất dành cho nhà ở. Hiện nay đă có một số doanh nghiệp bên trong các khu công nghiệp đă xây nhà ở cho công nhân thuê với giá thấp, chất lượng tốt, tạo điều kiện cho người lao động có thể thuê hoặc mua được nhà với giá rẻ, chất lượng vừa phải. Đây là mô h́nh tốt cần được nhân rộng.

Quy hoạch khu công nghiệp phải được gắn với quy hoạch khu nhà ở cho công nhân. Quy hoạch khu nhà ở cho công nhân cần đáp ứng quy hoạch chung của đô thị, nhà ở dành cho công nhân và là một bộ phận cấu thành của hệ thống nhà ở đô thị. Cùng với giải quyết vấn đề nhà ở, nhà nước cần quan tâm đến chính sách giải quyết đồng bộ hệ thống nhà trẻ, trường học, công viên, nơi vui chơi giải trí cho công nhân và con em họ, có trường đào tạo nghề (đào tạo mới và đào tạo lại) cho công nhân ở khu công nghiệp, khu chế xuất, nâng cao tŕnh độ và giải quyết việc làm tại chỗ cho người công nhân.

Một thực trạng khác đối với công nhân đó là đời sống văn hóa nghèo nàn, thiếu thời gian giải trí, thiếu phương tiện, thiếu sân chơi, thiếu cơ hội gặp gỡ giao lưu để phát triển các mối quan hệ xă hội. V́ vậy, cần xây dựng thêm nhiều sân chơi (các hoạt động cộng đồng, xă hội…). Các chương tŕnh văn nghệ, hội chợ tiêu dùng giảm giá cho công nhân cần được tổ chức sâu rộng và thường xuyên.

Các cơ quan chức năng cần nghiên cứu xây dựng các mô h́nh, trung tâm cung cấp suất ăn cho công nhân tại các khu công nghiệp, khu chế xuất; yêu cầu các chủ lao động phải cung cấp, cập nhật tên địa chỉ của các nhà cung cấp suất ăn sẵn cho cơ quan quản lư để quản lư, giám sát. Cục VSATTP tiếp tục phối hợp các ban, ngành liên quan xây dựng Thông tư quy định cụ thể về h́nh thức dịch vụ suất ăn sẵn cũng như Thông tư hướng dẫn quản lư theo chuỗi cung cấp thực phẩm.

Cần tổ chức kiểm tra, giám sát việc thực hiện pháp luật lao động, Luật Công đoàn tại các doanh nghiệp, nhằm phát hiện sớm các vi phạm và kiến nghị các cơ quan chức năng kịp thời giải quyết vướng mắc, góp phần xây dựng quan hệ lao động hài ḥa, ổn định, tiến bộ tại doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, đẩy mạnh tuyên truyền chính sách, pháp luật liên quan đến quyền lợi, nghĩa vụ của công nhân. Tuyên truyền, phổ biến và giáo dục pháp luật trong công nhân; tăng cường phối hợp với các ngành chức năng kiểm tra về thực hiện chế độ chính sách, giải quyết việc làm cho công nhân. Trong đó, đặc biệt quan tâm đến giải quyết chế độ tiền lương, tiền công, đóng nộp bảo hiểm xă hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp, công tác bảo hộ lao động cho công nhân tại các doanh nghiệp; chủ động kiểm tra, giám sát việc kư kết và thực hiện thoả ước lao động tập thể, hợp đồng lao động, xây dựng và thực hiện tốt quy chế dân chủ cơ sở.

Trần Tố Hảo

Viện Công nhân và Công đoàn